موارد شدید تجاوز در جاده ها، مانند تهاجم فیزیکی، نادر است. با این حال، اکثر رانندگان به طور منظم انواع خفیف‌تری از رفتارهای پرخاشگرانه‌ی رانندگی مانند فریاد زدن یا بوق زدن را از خود نشان می‌دهند. اگرچه بیشتر رانندگان تمایل دارند خود را به عنوان رانندگان پرخاشگر توصیف نکنند، با این وجود بسیاری از آنها به رفتارهای خاصی که می‌تواند پرخاشگرانه تلقی شود اعتراف می‌کنند (به عنوان مثال، 41٪ از رانندگان مورد بررسی در پژوهشی در آمریکا گزارش دادند که در ماه گذشته به رانندگان دیگر بوق‌های ممتد زده‌اند، 22٪ اعتراف کرده‌اند که به عمد دیگران را در عقب نگه داشته و به آنها راه نداده‌اند و…).
رابطه خشم و رانندگی پرخاشگرایانه
در نتیجه افزایش سطوح پرخاشگری و چالش های موجود در شناسایی این رفتارها، محققان بیشتری توجه خود را به این حوزه معطوف کرده‌اند و ابتدا تلاش کرده‌اند تا مفاهیم خشم و پرخاشگری را تعریف کنند. قبل از اینکه این مفاهیم در موقعیت های رانندگی مورد بحث قرار گیرد، خشم به عنوان یک حالت پدیدارشناختی خود ادراک شده که ماهیت منفی دارد تعریف شده بود. اغلب تصور می‌شود که این تجربه عاطفی با تحریک ایجاد می‌شود و نشانه‌های زمینه‌ای منجر به پاسخ های مختلفی می‌شود که می‌تواند ماهیت شناختی، رفتاری و حتی فیزیولوژیکی داشته باشد.
پرخاشگری راننده نیز می‌تواند به عنوان نمونه‌ای از پرخاشگری خصمانه در نظر گرفته شود، زیرا با تجربه خشم در ارتباط است. بسیاری از تحقیقات در این زمینه بر مشارکت‌های درونی و گرایشی متمرکز شده‌اند که یک راننده را مستعد انجام رفتار پرخاشگرانه می‌کند. خشم و خصومت به وضوح با رانندگی پرخاشگرانه و سایر پیامدهای منفی رانندگی مرتبط است.
نظریه‌هایی نیز تلاش کردند تا پرخاشگری انسان را به ناامیدی که با آن مواجه شده است، نسبت دهند. به عنوان مثال، ناامیدی‌هایی مانند ازدحام زیاد در جاده‌ها می‌تواند در ادامه منجر به رفتارهای تهاجمی مانند تغییر مکرر خط شود و در عین حال پیشرفت کمی برای رانندگان ایجاد کند.
دیدگاهی که معتقد است رانندگی پرخاشگرانه را می توان به رانندگی پرخاشگرانه‌ی ابزاری یا خصمانه طبقه‌بندی کرد که در آن رانندگی پرخاشگرانه‌ی ابزاری رفتاری است که رانندگان برای غلبه بر موانع ناامیدکننده اتخاذ می کنند، در حالی که رانندگی پرخاشگرانه‌ی خصمانه راهی برای تخلیه خشم است. هدف پرخاشگری ابزاری آسیب رساندن به قربانی نبوده، بلکه به دست آوردن اهداف فعالانه دیگری است. پرخاشگری خصمانه، یا پرخاشگری عاطفی، تکانشی، یا واکنشی، در مقایسه با پرخاشگری ابزاری، تفاوت مشخصی دارد زیرا هدف فوری آن ایجاد آسیب است. با این حال، این دوگانگی خط برش مشخصی ندارد زیرا رانندگی پرخاشگرانه‌ی ابزاری و خصمانه می‌توانند همزمان ظاهر شوند.
انجمن اتومبیل آمریکا (The American Automobile Association) رانندگی پرخاشگرانه را اینگونه تعریف می کند: «هر گونه رفتار رانندگی ناایمن که به عمد و با نیت بد یا بی توجهی به ایمنی انجام شود». اداره ملی ایمنی ترافیک بزرگراه (NHTSA) رانندگی پرخاشگرانه را اینگونه تعریف می کند: «فردی مرتکب ترکیبی از تخلفات رانندگی در حال حرکت می شود تا افراد یا دارایی های دیگر را به خطر بیندازد».
برخی از محققان نیز بیشتر بر روی رفتار و نتیجه آن تمرکز می کنند: الگویی از رفتار رانندگی ناایمن که راننده و دیگران را در معرض خطر قرار می دهد. و در بسیاری از مطالعات نیز رانندگی پرخاشگرانه به عنوان «هر رفتار رانندگی که عمداً (خواه ناشی از عصبانیت یا ناامیدی باشد یا به عنوان وسیله ای حساب شده برای رسیدن به هدف) دیگران را از نظر روانی، جسمی یا هر دو به خطر می اندازد» تعریف می شود.
توجیه‌شان این است که اگرچه اندازه‌گیری قصد و نیت افراد دشوار است، اما بین اشتباه و خطا تفاوت وجود دارد و باید بین این دو، تمایز قائل شد. برخی از اشتباهات ناشی از کمبود تجربه یا عوامل دیگر است، نه تمایل راننده. به عنوان مثال، اگر راننده ای سریعتر از سرعت مجاز اعلام شده رانندگی کند و به دلیل دیر رسیدن به جلسه، مرتباً خط را تغییر دهد، چنین رفتاری می تواند رانندگی پرخاشگرانه در نظر گرفته شود. با این حال، اگر یک راننده‌ی مبتدی علامت محدودیت سرعت را به درستی نبیند و سریعتر از حد مجاز سرعت اعلام شده رانندگی کند، چنین رفتاری رانندگی پرخشگرانه در نظر گرفته نمی‌شود زیرا راننده تازه کار قصد به خطر انداختن سایر کاربران جاده یا دستیابی به اهداف دیگر را ندارد.
تاثیر رانندگی پرخاشگرایانه در آمار تصادفات
آسیب های ترافیکی جاده ای یکی از علل اصلی مرگ و میر است و حدود 1.28 میلیون نفر را در سال 2019 کشته است (سازمان بهداشت جهانی، 2020).
در اتحادیه اروپا تخمین زده می شود که در سال 2019، 22700 مرگ و میر گزارش شده و بیش از 1.2 میلیون نفر به دلیل آسیب های ترافیکی جاده ای مجروح شده‌اند (کمیسیون اروپا، 2021).
برای بهبود ایمنی جاده، که می تواند به عنوان تعامل مطلوب بین کاربرِ جاده، وسیله نقلیه و زیرساخت جاده در نظر گرفته شود، نیاز به درک بهتر رفتارهای رانندگان از طریق عملکرد رانندگی آنها وجود دارد. بر اساس برنامه ارزیابی جاده‌های اروپا، عوامل انسانی یک عنصر مؤثر در وقوع 90 تا 95 درصد تصادفات جاده ای هستند. جاده و محیط زیست عاملی است که در 28 تا 35 درصد تصادفات و مسائل مربوط به خودرو در 8 تا 10 درصد تصادفات نقش دارد (توجه داشته باشید: عواملی با یکدیگر در تعامل بوده اند، و از همین رو درصد کلی بالاتر از 100 درصد را ایجاد کرده است).
چندین مطالعه دیگر نیز نشان داده‌اند که عوامل انسانی بخش بزرگ‌تری از علت تصادفات جاده‌ای را تشکیل می‌دهند. برای بهبود ایمنی رانندگی، درک رفتار رانندگان در سطح عمیق‌تر ضروری است. تحقیقات عوامل انسانی در زمینه رانندگی را می توان بر اساس عوامل جمعیت شناختی مانند سن، جنسیت، سطح تحصیلات، شغل و … طبقه‌بندی کرد. علاوه بر این، عواملی که بر رفتار رانندگی تأثیر می‌گذارند، از جمله بی‌تجربه بودن، پرخاشگری، حواس پرتی، و خستگی نیز مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. الکل، مواد مخدر، کمبود خواب (خواب کمتر از 6 ساعت در شب قبل)، مشکلات دیداری و سرعت و شدت واکنش فیزیکی نیز عوامل دیگری هستند که نقش غیرقابل‌انکاری در رفتار رانندگان دارند.
از میان این موضوعات، پرخاشگری در جاده توجه بیشتری را می طلبد زیرا رانندگی تهاجمی (AD) به محیط رانندگی آسیب می رساند. به عنوان مثال می توان به داده های زیر استناد کرد:
- 78٪ از رانندگان ایالات متحده گزارش دادند که حداقل یک رفتار رانندگی تهاجمی در سال گذشته داشته اند (بنیاد انجمن اتومبیل آمریکا برای ایمنی ترافیک ، 2016).
- در چین، تخمین زده شده که رفتارهای پرخاشگرانه رانندگی، مانند سرعت غیرمجاز، رد کردن چراغ قرمز، و حرکات مارپیچ، تقریباً 95 درصد از کل مرگ و میرهای ناشی از رانندگی در سال 2011 را تشکیل می دهند (دفتر اداره ترافیک وزارت امنیت دولتی چین ، 2011).
تاثیر عوامل شخصیتی بر رانندگی پرخاشگرایانه
برخی از محققان، تمایل به تجربه خشم در موقعیت‌های خاص رانندگی، و رفتار پرخاشگرانه رانندگی را مرتبط با هم می‌دانند. محرک‌های پرخاشگری بالاتر در رانندگی همچنین میزان بالاتری از آسیب روانی و تشخیص‌های روانپزشکی، از جمله اختلال خشم انفجاری متناوب و اختلال نقص توجه و بیش فعالی، را نشان می‌دهند. نقش شناخت در نتایج منفی رانندگی، در مقایسه با تمرکز بر عواطفی مانند خشم و خصومت، توجه محدودتری را به خود جلب کرده است. برخی نیز سطوح عمدی (میزان عمدی یا تصادفی بودن یک عمل) و کنترل پذیری (اعم از اینکه عمل می توانست توسط مرتکب کنترل شود یا نه) را به طور تجربی در یک فرضیه دستکاری کردند.
نتایج تحقیقات نشان می‌دهد که سبک‌های تفکر ناسازگار ممکن است رانندگانی را که فرکانس بیشتری از رفتارهای رانندگی پرخاشگرانه از خود نشان می‌دهند از افرادی که این کار را نمی‌کنند متمایز کند. رانندگان پرخاشگر در این نمونه سطوح بالایی را در زیرمقیاس‌هایی مانند برچسب زدن تحقیرآمیز و افکار پرخاشگرانه کلامی، انتقام‌جویی و رفتارهای تلافی‌جویانه و افکار فیزیکی پرخاشگرانه گزارش کردند، که نشان می‌دهد در مقایسه با افرادی که مقادیر کمتری را گزارش کرده‌اند، فرکانس بیشتری از این افکار عصبانی را در حین رانندگی تجربه می‌کنند.
رانندگی مخاطره آمیز نتیجه تعامل بین چندین عامل گوناگون میباشد. یکی از آنها سطح خطری است که فرد آماده می شود آن را بپذیرد. سطح خطر بر اساس عوامل زیر تعیین می شود:
- شخصیت فرد ( که همان گرایش به هیجان طلبی و سطح پرخاشگری است)
- تجربه های رانندگی (تحصیلات راننده و تجربه تصادفاتی که برای او یا افرادی که می شناسد، رخ داده است
- عوامل محیطی ( مانند وجود دوستانی در خودرو که راننده سعی می‌کند آنان را تحت تاثیر رفتار خود قرار دهد)
- عامل دیگر، سطح خطری است که فرد درک کرده است و به میزان شناسایی و ارزیابی راننده از خطرات موجود و صحت ارزیابی راننده از توانایی خود برای کنار آمدن با این خطرات بستگی دارد.
در برخی دیگر از مطالعات، پارامترهای دیگری مورد بررسی قرار داده شده و مشخص شده که متغیرهای خودآگاهی، خودانگیزی، مهارت همدلی و خودکنترلی تاثیر معناداری بر رفتارهای پرخطر عمدی رانندگان دارد و دلبستگی به خانواده و دوستان، تعهد به هنجارها، مشارکت، باور به اصول اخلاقی، خودکنترلی، مهارتهای اجتماعی و ارتباطی ارتباط معناداری با انجام ندادن رانندگی مخاطره‌آمیز و پرخاشگرانه دارد.
همچنین نتایج تحقیقات حاکی از آن است که همبستگی بین متغیرهای سرمایه اجتماعی (حمایت اجتماعی، مشارکت اجتماعی رسمی، اعتماد بین شخصی، اعتماد تعمیمیافته، اعتماد نهادی، اعتماد اجتماعی، ایمنی جامعه)، با رانندگی پرخطر معنادار و منفی بوده است.
برخی از رفتارهای رانندگی تهاجمی عبارتند از:
- رد کردن چراغ قرمز و علائم توقف
- سرعت گرفتن
- سپر به سپر حرکت کردن
- کورس گذاشتن با دیگر رانندگان
- انجام دادن حرکات مارپیچ و تغییر ناگهانی خط و مسیر رانندگی
- انجام حرکات تحریک‌آمیز و توهین با دست و صورت
- تهدید کلامی
- فریاد زدن، بوق زدن یا چراغ زدن به منظور تحریک رانندگان
بدیهی است که خشم جاده‌ای، خطری کشنده برای همه رانندگان به همراه دارد. در اینجا شش نکته برای ایمن نگه داشتن شما در جاده آورده شده است:
- رانندگی مودبانه را تمرین کنید. از عقب نشینی، سرعت زیاد، تغییر ناگهانی مسیر و ترمزهای ناگهانی خودداری کنید. وقتی شک دارید، مودبانه رفتار کنید
- اکثر اشتباهات رانندگی غیرعمدی هستند. سعی کنید آنها را شخصی نگیرید. یک پاسخ تهاجمی ارزش خطر آسیب یا مرگ را ندارد.
- انتظارات سفر خود را معقول نگه دارید. برای اینکه با چه سرعتی می توانید به یک مقصد برسید، اهداف غیر واقعی تعیین نکنید. بدانید چه زمانی ترافیک وجود دارد و به خودتان زمان زیادی بدهید تا احتمال استفاده از رفتارهای رانندگی ناایمن و عصبانی شدن از سایر رانندگان را کاهش دهید.
- از رانندگان تهاجمی دوری کنید. بین خود و رانندگان تهاجمی فاصله بگذارید. کم کردن سرعت را در نظر بگیرید تا رانندگان تهاجمی جلو بیفتند یا برای ایجاد فاصله، مسیر را تغییر دهید. آنها را با افزایش سرعت یا تلاش برای نگه داشتن خط خود به چالش نکشید.
- حرکات بی ادبانه انجام ندهید. از تماس چشمی یا حرکات دست با رانندگان پرخاشگر خودداری کنید. از بوق خود کم و فقط برای مواقع اضطراری استفاده کنید.
منابع
Su, Z., Woodman, R., Smyth, J., & Elliott, M. (2023). The relationship between aggressive driving and driver performance: A systematic review with meta-analysis. Accident Analysis & Prevention, 183, 106972.
Constantinou, E., Panayiotou, G., Konstantinou, N., Loutsiou-Ladd, A., & Kapardis, A. (2011). Risky and aggressive driving in young adults: Personality matters. Accident Analysis & Prevention, 43(4), 1323-1331.
Nesbit, S. M., Conger, J. C., & Conger, A. J. (2007). A quantitative review of the relationship between anger and aggressive driving. Aggression and Violent Behavior, 12(2), 156-176.
Nesbit, S. M., & Conger, J. C. (2012). Predicting aggressive driving behavior from anger and negative cognitions. Transportation research part F: traffic psychology and behaviour, 15(6), 710-718.
سعادتی، موسی. (1399). تبیین اجتماعی رانندگی مخاطره آمیز بر اساس سازه سرمایه اجتماعی. پژوهش های روان شناسی اجتماعی، 10(38 )، 21-40. SID. https://sid.ir/paper/386107/fa
پاسخ‌ها