اولین گام از مدلسازی چهار مرحله ای برآورد تقاضای سفر به برآورد تعداد سفرهای ایجاد شده در نواحی ترافیکی اختصاص دارد. در مدل های ایجاد سفر، از مشخصات اقتصادی- اجتماعی مسافر و محل سفر به عنوان متغیرهای پیش بینی کننده تعداد سفرها استفاده می شود. مدل های ایجاد سفر در دو دسته تولید سفر (برای پیش بینی تعداد سفرها در محل آغاز سفر) و جذب سفر (برای پیش بینی تعداد سفرها در محل پایان سفر) ساخته می شوند. به منظور آشنایی عمیق تر با انواع سفرها در این نوشته به معرفی مفاهیم سفرهای خانه-مبنا، سفرهای غیر خانه-مبنا و همچنین تولید و جذب سفر و متغیرهای مورد استفاده برای پیش بینی این تقاضا پرداخته می شود.
تعاریف:
سفر: سفر یعنی حرکت از یک مبدا معین به یک مقصد معین با هدف معین و وسیله سفر معین. در مدلسازی های حمل و نقل اغلب سفرهای سواره مورد توجه قرار می گیرند، اما با توجه به تعریف خاصی که برای آستانه سفر انجام می شود (مثلا سفرهای بیش از 300 متر) اطلاعات سفرهای پیاده نیز برداشت می شود. در اغلب مطالعات انجام شده سفرهای تولید شده توسط افراد کمتر از 6 سال که فاقد توان و استقلال در انجام سفر هستند، در نظر گرفته نمی شود.
مبدا و مقصد سفر: در تشریح جهت یک سفر، به نقطه شروع سفر، مبدا سفر و به نقطه پایانی سفر، مقصد سفر می گویند و نوع کاربری مبدا و مقصد تاثیری در این تعریف ندارد.
سفر خانه-مبنا: در این سفر، خانه (منزل) مبدا یا مقصد مسافر است.
سفر غیر خانه-مبنا: در این سفر، خانه (منزل) مبدا و یا مقصد مسافر نیست.
تولید سفر: تولید سفر برای سفرهای خانه-مبنا بیانگر تعداد سفرهایی است که مبدا و یا مقصد آن خانه است (از خانه آغاز یا به خانه ختم می شود). به بیان دیگر، سفرهایی که به خانه متصل هستند یعنی سفرهای خارج شده از خانه و یا بازگشت به خانه، تولید سفر را تشکیل می دهند. برای سفرهای غیر خانه-مبنا، مبدا سفر را محل تولید سفر می نامند.
جذب سفر: جذب سفر برای سفرهای خانه-مبنا بیانگر تعداد سفرهایی است که مبدا یا مقصد آن خانه نیست (از خانه آغاز یا به خانه ختم نمی شود). به بیان دیگر سفرهای متصل به غیر خانه سفرهای خارج شده از غیر خانه یا وارد شده به غیر خانه باعث جذب سفر می شوند. برای سفرهای غیر خانه-مبنا، مقصد سفر را محل جذب سفر در نظر می گیرند.
ایجاد سفر: مجموعه تولید و جذب سفر (هم خانه-مبنا و هم غیر خانه-مبنا) را ایجاد سفر گویند.
تفاوت سفرهای خانه-مبنا و خانه-ابتدا:
به طور کلی سفرهای روزانه در مناطق شهری را می توان به دو گروه عمده تقسیم کرد:
- سفرهایی که آغاز یا پایان آنها خانه است (سفرهای یک سر خانه)
- سفرهایی که هیچ سر آنها خانه نیست (سفرهای هیچ سر خانه)
سفرهای یک سر خانه به دو گروه سفر خانه-ابتدا (سفرهایی که آغازشان خانه است) و خانه-انتها (سفرهای بازگشت به خانه) تقسیم می شوند. رفتار سفر مسافران در سفرهای بازگشت به خانه با تقریب قابل قبولی مشابه سفرهای خانه-ابتدا است. از این رو باید از ویژگی های مشابهی در مدلسازی این دو دسته از سفرها استفاده کرد. از سوی دیگر برای اینکه مدل ها قابلیت برآورد تعداد سفرها در تمام روز را داشته باشد، ضروری است سفرهای بازگشت به خانه (خانه-انتها) نیز در مدل های برآورد سفرهای یک سر خانه لحاظ شود.
به این ترتیب به جای مفهوم مبدا-مقصد سفرها از مفهوم تولید-جذب سفرها استفاده می شود. این مدل ها برای تمام روز ساخته می شود و پس از طی گام های توزیع و تفکیک سفر و قبل از تخصیص به شبکه، به کمک ضرایب زمان روز، به تعداد سفر در ساعات مختلف روز تبدیل خواهند شد.
همچنین به دلیل ماهیت متفاوت سفرهایی که دارای هدف های مختلف هستند مدل های ایجاد سفر یه تفکیک هدف سفر برآورد می شوند. تفکیک هدف سفر در مورد سفرهای هیچ سر خانه با توجه به تعداد کم آن (نسبت به سفرهای یک سر خانه) و تنوع مبدا سفر صورت نمی گیرد.
برای ساخت مدل ها از متغیرهایی که دارای روابط علت و معلولی هستند استفاده می شود و انتظار می رود این روابط در آینده نیز برقرار باشند. به این ترتیب امکان پیش بینی تعداد سفرها در آینده فراهم خواهد بود.
تفاوت مفهوم تولید-جذب با مبدا-مقصد:
در سفرهای خانه-مبنا مفهوم تولید -جذب با مفهوم مبدا-مقصد متفاوت است و برای ساخت مدل های ایجاد سفر باید ابتدا سفرهای مبدا-مقصد که از آمارگیری مبدا-مقصد سفرهای خانوارهای ساکن شهر به دست آمده، به سفرهای تولید-جذب شده در نواحی ترافیکی تبدیل شود.
شکل زیر تفاوت بین چهار نوع تقسیم بندی تولید و جذب خانه-مبنا، تولید و جذب غیر خانه-مبنا، مبدا و مقصد خانه-مبنا و مبدا و مقصد غیرخانه-مبنا را نشان می دهد. به عنوان مثال کارمندی ساعت هفت صبح سفری را از خانه خود در ناحیه i به محل کار در ناحیه j انجام می دهد. او ساعت 14 سفری را از محل کار خود در ناحیه j به خانه خود در ناحیه i برای بازگشت به خانه انجام می دهد. در این حالت این فرد دو تولید سفر در ناحیه i و دو جذب سفر در ناحیه j ایجاد کرده است. در این خصوص اطلاعات مربوط به تعداد شاغلین، بر اساس محل سکونت در ناحیه i (اشتغال ساکن به کمک پرسشگری از شغل فرد با مصاحبه از وی در محل سکونتش) برای پیش بینی این دو تولید سفر و اطلاعات مربوط به تعداد شاغلان بر اساس محل اشتغال در ناحیه j (اشتغال شاغل به کمک پرسشگری از فرد در مورد شغلش در محل اشتغال وی) برای پیش بینی این دو جذب سفر، مورد نیاز خواهد بود. به این ترتیب مشخصات اقتصادی-اجتماعی مسافر در تولید سفر وی موثر است و سفرهای بازگشت به خانه نیز به طور مستقیم وارد مدل ها خواهد شد. در این صورت می توان مدل ها را برای داده های سفر تمام روز برازش داد و تعداد سفرها را در ساعات مختلف روز بر اساس زمان-روز (سهم سفرهای ساعتی از کل روز) استخراج کرد.
به علت غلبه و حاکمیت سفرهای خانه-مبنا در نواحی شهری، از مفهوم تولید و جذب سفر برای ساخت مدل های ایجاد سفر استفاده می شود. در این نگرش تولید سفر ارتباطی با مبدا و مقصد ندارد بلکه آن سر سفر که خانه است به عنوان تولید سفر تلقی می شود. برای جذب سفر هم آن سر سفر که که به غیر خانه مرتبط است در ساخت مدل جذب سفر در نظر گرفته می شود. برای سفرهای غیر خانه مبنا بر خلاف سفرهای خانه مبنا تولید و جذب با مبدا و مقصد تطابق دارد.
مثال دیگری از تولید و جذب و تعاریف مرتبط با آن برای روشن شدن این موضوع در شکل زیر آورده شده و محل های تولید و جذب سفر نیز در جدول زیر ارائه شده است.
| حوزه | تعداد تولید | تعداد جذب |
|---|---|---|
| 1 | چهار سفر(دو سفر کاری، یک کار بانکی و یک سفر خرید) | صفر |
| 2 | یک سفر(غیر خانه مبنا خارج شده از بانک) | یک سفر(مراجعه به بانک) |
| 3 | صفر | دو سفر ( یک غیر خانه مبنا، یک خرید) |
| 4 | صفر | دو سفر(کاری) |
| مجموع | پنج | پنج |
در سفرهای خانه-مبنا فعالیت مربوط به سر غیر خانه سفر تعیین کننده هدف سفر است. به عنوان مثال سفر خانه-انتها که در واقع با هدف بازگشت به منزل از محل کار انجام می شود با عنوان سفری با هدف شغلی(کاری) ثبت می شود. ضمن آنکه سفر خانه-ابتدا از خانه به محل کار نیز با همین عنوان ثبت شده بود. در مورد سفرهای غیر خانه-مبنا، فعالیت مربوط به مقصد سفر تعیین کننده هدف سفر است.
بنابراین برای استخراج بردارهای تولید و جذب سفر به تفکیک هدف سفر کافیست ماتریس مبدا-مقصد خانه-ابتدا با ترانهاده ماتریس خانه-انتها که از آمارگیری مبدا-مقصد سفرهای خانوارهای ساکن به دست آمده است جمع شود. جمع ستونی درایه های ماتریس حاصل بردار تولید و جمع سطری درایه ها بردار جذب سفر را تشکیل خواهد داد.
مدل های ایجاد سفر (همفزون و ناهمفزون):
- مدل های ناهمفزون: مدل هایی بر پایه اطلاعات فرد یا خانوار که به آنها مدل های ناهمفزون گفته می شود.
- مدل های همفزون: مدل هایی بر پایه اطلاعات ناحیه که به آنها مدل های همفزون گفته می شود.
پیش بینی پذیری متغیرهای مورد نیاز در مدل های ایجاد سفر علت اصلی در رویکرد گسترده به سمت مدل های همفزون است. در مراحل ساخت مدل های ایجاد سفر وجود یا عدم وجود اطلاعات برای متغیرهای مستقل مدل از موارد بسیار مهم در انتخاب متغیرهاست.
متغیرهای مورد استفاده در مدل های تولید سفر در شهرهای کشور:
در این قسمت به متغیرهای استفاده شده در مدل های تولید و جذب سفر به تفکیک هدف سفر که در مطالعات مربوط به شهرهای تهران، مشهد، شیراز، اصفهان، کرمانشاه، قم، ارومیه، اراک، مشهد، زنجان، اردبیل و سنندج استفاده شده است می پردازیم. این مطالعات در حد فاصل سال های 1373 تا 1391 انجام شده اند. لازم به ذکر است که برای هر شهر تعدادی از این متغیرها استفاده شده است.
شغلی:
- تولید سفر: تعداد شاغل ساکن، جمعیت ساکن، تعداد خانوار ساکن، سرانه مالکیت خودروی شخصی
- جذب سفر: تعداد کارمندان شاغل، تعداد افراد شاغل در محل شغل، تعداد واحدهای کسبی، مساحت تجاری، مساحت اداری و انتظامی، تعداد فروشنده و استاد کار شاغل
تحصیلی:
- تولید سفر: تعداد دانش آموز ساکن، جمعیت ساکن، سرانه مالکیت خودروی شخصی، تعداد خودروی شخصی در مالکیت ساکنان، تعداد دانشجوی ساکن، تعداد طلاب ساکن، فاصله هوایی از مرکز شهر
- جذب سفر: تعداد دانشجو در محل تحصیل، تعداد کلاس های دبیرستان، تعداد کلاس های دبستان و راهنمایی، سرانه مالکیت خودروی شخصی، تعداد تخت بیمارستانی، تعداد دانش آموز دبیرستانی در محل تحصیل، تعداد دانش آموز دبستان و راهنمایی در محل تحصیل، تعداد دانش آموز در محل تحصیل، مساحت کاربری دانشگاهی، مساحت کاربری آموزشی، مساحت کاربری بیمارستان، مدرسه، تعداد طلاب در محل تحصیل، تعداد افراد شاغل در محل شغل، جمعیت کل شهر
خرید:
- تولید سفر: بزرگی خانوار، تعداد خانوار، متوسط تعداد اشتغال در هر خانوار، جمعیت ساکن، سرانه مالکیت خودروی شخصی، مساحت کاربری مسکونی
- جذب سفر: تعداد واحد کسبی، تعداد کارگاه ها، تعداد مغازه ها و فروشگاه ها، تعداد افراد شاغل در محل شغل، فاصله مرکز ناحیه از مرکز (CBD: Central Business District)، تعداد فروشنده و استاد کار در محل شغل، سرانه مالکیت خودروی شخصی، تعداد کاربری های عمده اداری، تعداد واحد خدماتی در ناحیه، تعداد کاربری های عمده درمانی، تعداد مطب، تعداد کارمندان شاغل، تعداد بیمارستان، تعداد درمانگاه، نسبت مساحت تجاری به ناحیه، مساحت کاربری های اداری، نظامی، هتل و ورزشی، متغیر ساختگی طرح ترافیک
تفریح:
- تولید سفر: بزرگی خانوار، جمعیت ساکن، سرانه مالکیت خودروی شخصی
- جذب سفر: جمعیت ساکن، مساحت پارک های تفریحی و فضای سبز، مساحت کاربری باغ، مساحت کاربری گردشگری-پذیرایی، مساحت کاربری های اداری، تجاری، نظامی، انتظامی، هتل، مهمانسرا، ورزشی، بیمارستان، درمانگاه، مدرسه و دانشگاه، تعداد واحد کسبی، تعداد رستوران های ناحیه، تعداد کاربری های عمده تفریحی، تعداد خانوار، سرانه مالکیت خودروی شخصی، تعداد فروشنده و استاد کار در محل شغل، تعداد مغازه ها و فروشگاه ها، تعداد شاغل در محل شغل، متغیر ساختگی طرح ترافیک، جمعیت کل شهر
کار شخصی:
- تولید سفر: جمعیت ساکن، تعداد خانوار ساکن، سرانه مالکیت خودروی شخصی
- جذب سفر: تعداد کارمندان شاغل، تعداد شاغل در محل شغل، تعداد تخت بیمارستانی، تعداد درمانگاه، سطح اشتغال، مساحت کاربری تجاری، مساحت کاربری اداری، تجاری، نظامی، انتظامی، هتل، مهمانسرا، ورزشی، بیمارستان، درمانگاه، مدرسه و دانشگاه
زیارت:
- تولید سفر: بزرگی خانوار، جمعیت ساکن، فاصله هوایی از حرم، سرانه مالکیت خودروی شخصی
- جذب سفر: جمعیت کل شهر
هیچ سر خانه:
- تولید سفر: تعداد واحد کسبی، تعداد افراد شاغل در محل شغل، فاصله مرکز ناحیه از مرکز شهر(CBD)، تعداد دانشجو در محل تحصیل، جمعیت ساکن، تعداد کارمندان شاغل، جمعیت کل شهر، مساحت کاربری فرهنگی، مساحت کاربری تجاری
- جذب سفر: تعداد واحد کسبی، تعداد شاغل در محل شغل، فاصله مرکز ناحیه از مرکز CBD، تعداد کارمندان شاغل، سرانه مالکیت خودروی شخصی، سطح اشتغال، تعداد دانشجو در محل تحصیل، تعداد دانش آموز دبیرستانی در محل تحصیل، تعداد دانش آموز در محل تحصیل، جمعیت کل شهر، جمعیت ساکن، تعداد فروشنده و استاد کار در محل شغل، مساحت کاربری گردشگری- پذیرایی، مساحت کاربری تجاری، مساحت کاربری مختلط تجاری-خدماتی
منابع:
تولید و جذب سفر، بازبینی و بهنگام سازی مطالعات جامع حمل و نقل و ترافیک کلان شهر شیراز، دانشگاه علم و صنعت
گزارش ساخت مدل های براورد تقاضا، طرح جامع حمل و نقل و ترافیک شهر ساری، مهندسین مشاور عمران طرح البرز
پاسخ‌ها