اهمیت حمل و نقل از این جهت که به یکی از اساسی ترین نیازهای بشر یعنی نیاز به جا به جا شدن می پردازد از دیرباز بسیار بالا بوده است. رفت و آمد مابین محل کار و محل سکونت، انتقال کالاها، دسترسی به امکانات و فرصت های تحصیلی، درمانی، تجاری و تفریحی میزان اهمیت این حوزه را نشان می دهد. این تمایل برای جابه جا شدن به منظور تامین نیازها باعث ایجاد تقاضا در حوزه حمل و نقل می شود که افراد بر حسب معیارهایی مانند هزینه مالی، زمان و راحتی گونه حمل و نقلی مد نظرشان را انتخاب می کنند. برای پاسخ به این تقاضا هم اکنون حدود 24 میلیون خودرو در کشور فعال است و مجموع طول راه های کشور به بیش از 220 هزار کیلومتر رسیده است. در اکثر شهرهای کشور شبکه اتوبوسرانی و خطوط تاکسیرانی فعال است و در شهرهای بزرگ علاوه بر سیستم های ذکر شده خطوط بی آر تی و قطار شهری نیز وجود دارد. طول خطوط ریلی کشور تا پایان سال 1401 به حدود 15000 کیلومتر رسیده است [1] و در 11 ماه ابتدایی سال 1401 بیش از 40 میلیون تن بارگیری انواع کالا و جابه جایی بیش از 27 میلیون مسافر در شبکه ریلی ثبت شده است [2]. در صنعت هوایی نیز در سال 1400، بیش از 15 میلیون مسافر، 787 تن پست و 13852 تن بار در سطح کشور جا به جا شده است [3]. از نقطه نظر اقتصادی بخش حمل و نقل را می توان یکی از مهمترین ارکان توسعه یک کشور به حساب آورد. چرا که یکی از الزامات توسعه، وجود شبکه یکپارچه و کارآمد از راه ها می باشد. به عنوان مثال سهم بخش حمل و نقل در اقتصاد ایران در سالهای 1384 تا 1399 حدود 8/5 درصد از تولید ناخالص داخلی بوده که سهم حمل و نقل جاده ای بسیار بیشتر از گونه های حمل و نقل ریلی، هوایی و دریایی بوده است [4]. مطالب بیان شده نقش سیستم های حمل و نقلی و شبکه راه ها را در زندگی روزانه افراد به خوبی نشان می دهد.
مهندسی حمل و نقل چیست؟
مدیریت این شبکه ها و سیستم ها نیاز به دانش و اصول فنی دارد. به همین دلیل شاخه ای از رشته مهندسی عمران به عنوان مهندسی حمل و نقل وجود دارد که وظیفه اصلی آن مدیریت این حوزه است. موسسه مهندسان حمل و نقل (ITE : Institute of Transportation Engineers) این گونه به تعریف مهندسی حمل و نقل می پردازد:
کاربرد تکنولوژی و اصول مهندسی به منظور برنامه ریزی، طراحی، بهره برداری و مدیریت تسهیلات به منظور فراهم آوردن یک جا به جایی ایمن، سریع، راحت، با صرفه اقتصادی و سازگار با شرایط محیط زیست برای کالا و مسافر. این موسسه همچنین مهندسی ترافیک را به عنوان زیر شاخه ای از مهندسی حمل و نقل که به برنامه ریزی، طراحی هندسی و مدیریت ترافیکی راه ها، خیابان ها و شبکه های آنها، ترمینال ها و زمین های مجاور این تسهیلات می پردازد، تعریف می کند [5].
همانگونه که از تعاریف ذکر شده مشخص است، حوزه حمل و نقل و مسائل مربوط به آن از پیچیدگی خاصی برخوردار است و نیاز به رویکردی سیستمی برای مواجهه با مشکلات موجود می باشد. به طور کلی می توان اجزا اصلی یک سیستم حمل و نقلی را به صورت زیر بیان کرد.
- زیرساخت: شبکه های راه های درون شهری و برون شهری، خطوط راه آهن، فرودگاه ها و خطوط انتقال نفت و … را شامل می شود.
- وسائل نقلیه: به عنوان گونه های حمل و نقلی که می تواند شامل خودروی سواری، قطار، اتوبوس، دوچرخه، هواپیما و … باشد.
- کاربران: افرادی که از سیستم استفاده می کنند و تقاضا از سمت آنها ایجاد می شود.
- بهره برداری و مدیریت: کنترل و نگهداری از سیستم ها و سامانه های موجود و تلاش برای حفظ و ارتقا سطح خدمات.
حوزه مهندسی حمل و نقل طیف وسیعی از سیاست گذاران، مهندسان، مدیران و برنامه ریزان را در بر می گیرد. به همین دلیل است که این حوزه را می توان به عنوان یک حوزه چند رشته ای در نظر گرفت. چرا که مفاهیم اقتصادی، شهرسازی و برنامه ریزی های ناحیه ای، آمار و احتمالات و اصول بهینه سازی ریاضی و حتی اصول جامعه شناسی و روانشناسی در این حوزه کاربرد دارند. تصویر زیر می تواند به خوبی گویای نقش علوم مختلف در این حوزه باشد.
رشته برنامه ریزی حمل و نقل
رشته برنامه ریزی حمل و نقل به عنوان یکی از گرایش های رشته مهندسی عمران در مقطع کارشناسی ارشد و دکتری در برخی از دانشگاه های کشور تدریس می شود. لیست دانشگاه هایی که در سال 1401 در مقطع کارشناسی ارشد اقدام به پذیرش دانشجو کرده اند به همراه ظرفیت پذیرش آنها در جدول شماره یک آمده است. دروس اصلی این رشته، برنامه ریزی حمل و نقل، مهندسی ترافیک پیشرفته، تقاضا در حمل و نقل و تحلیل سیستم های حمل ونقل است که افراد را با مفاهیم و دانش فنی این حوزه آشنا می کند. همچنین دروسی مانند تحقیق در عملیات، طراحی هندسی راه، حمل و نقل همگانی، ارزیابی پروژه های حمل و نقل، ایمنی در ترافیک، اقتصادسنجی، مدیریت نگهداری راه و … نیز ارائه می شود. هر چند با توجه به ماهیت این رشته افزایش مهارت های نرم مانند مهارت های حل مساله، مدیریت پروژه، کار گروهی و ارائه شفاهی و نوشتاری گزارشات بسیار مهم می باشد. (در این مقاله برخی از منابع آموزشی مرتبط با مهندسی حمل و نقل را برای شما جمع آوری کرده ایم.)
سیستم های هوشمند حمل ونقل و کاربرد هوش مصنوعی، بهینه سازی، لوجستیک و زنجیره تامین، مسائل مرتبط با محیط زیست، ایمنی و مدلسازی تصادفات، سیاست گذاری و اقتصاد حمل و نقل، تئوری جریان ترافیک و تحلیل شبکه های حمل و نقلی از جمله زمینه های تحقیقاتی این رشته می باشد که افراد در حوزه آکادمیک به آن می پردازند. در جدول شماره دو، لیست اعضای هیئت علمی فعال در رشته مهندسی حمل و نقل و راه و ترابری آورده شده است. همچنین برای آگاهی از زمینه تحقیقاتی و علاقه مندی های هر یک از این افراد، با کلیک کردن بر روی نام آنها می توانید مجموعه مقالات منتشر شده توسط آنها را مشاهده کنید. (در این مقاله، لیست کاملی از مجلات علمی را که می توانید ، نتایج تحقیقات خود را در آن ها منتشر کنید آورده شده است.)
جدول 1: ظرفیت پذیرش دانشجوی مقطع کارشناسی ارشد گرایش برنامه ریزی حمل و نقل در سال 1401
| مجموع | پردیس خودگردان | شبانه | روزانه | دانشگاه |
|---|---|---|---|---|
| 6 | – | 1 | 5 | بین المللی امام خمینی |
| 8 | – | – | 8 | تربیت مدرس |
| 7 | – | 2 | 5 | تهران |
| 10 | 2 | 2 | 6 | شهید بهشتی |
| 15 | 5 | 10 | صنعتی اصفهان | |
| 6 | – | – | 6 | صنعتی امیرکبیر |
| 6 | 3 | 3 | صنعتی خواجه نصیر الدین طوسی | |
| 10 | – | – | 10 | صنعتی شریف |
| 26 | 10 | – | 16 | علم و صنعت |
| 10 | – | 4 | 6 | گرگان |
| 9 | 9 | غیر انتفاعی شمال – آمل | ||
| 20 | 20 | غیر انتفاعی توس – مشهد | ||
| 5 | 5 | غیر انتفاعی صائب – ابهر | ||
| 10 | 10 | موسسه غیرانتفاعی علوم و ّفناوری آریان- امیرکلابابل | ||
جدول 2: اعضای هیئت علمی
بازار کار مهندسی حمل و نقل
سازمان های دولتی و خصوصی بسیاری به افراد متخصص در این حوزه نیاز دارند. وزارت راه و شهرسازی، سازمان راهداری و حمل و نقل جاده ای، شرکت راه آهن و شرکت های فعال در حمل و نقل ریلی بار، سازمان بنادر و دریانوردی، ادارات راه و شهرسازی استان ها و شهرستان ها، معاونت های عمرانی و حمل و نقل و ترافیک شهرداری ها، نظام مهندسی ترافیک، شرکت های مهندس مشاور، شرکت های دانش بنیان و یا شرکت های حوزه تک که در زمینه حمل ونقل و ترافیک فعال هستند را می توان از جمله سازمان هایی نامید` که به این افراد نیاز دارند. در ادامه به منظور آشنایی بیشتر با آنچه که متخصصان و مهندسین حمل و نقل در این حوزه به آن مشغول هستند، به بررسی نمونه پروژه هایی می پردازیم که شرکت های مهندس مشاور در حوزه حمل و نقل، ترافیک و راه و ترابری انجام می دهند. البته لازم به ذکر است که نمونه های زیر صرفا بخشی از فعالیت هایی است که متخصصین این حوزه به آن مشغولند اما به طور کلی می توان به موارد زیر اشاره کرد:
برنامه ریزی حمل و نقل و مهندسی ترافیک:
- مطالعات جامع حمل و نقل مسافر و کالا برای شهرها
- مطالعات جامع مربوط به حمل و نقل کالا در بنادر
- مطالعات جامع حمل و نقل برای احداث یا بهبود عملکرد فرودگاه ها
- به هنگام سازی و یا بازنگری در مطالعات پیشین
- نظارت بر مطالعات در حال انجام توسط سایر شرکت ها
- مطالعات ساماندهی ترافیکی مناطق شهری، شریان های اصلی و یا میادین و تقاطعات، تونل ها و پل ها
- مطالعات مربوط به اعمال طرح های مدیریت ترافیک مانند محدودیت تردد، محدودیت پارک خودرو، قیمت گذاری
- مطالعات عارضه سنجی ترافیکی برای کاربری های مسکونی، اداری و تجاری
- خدمات آمارگیری برای انجام مطالعات و یا تهیه بانک های اطلاعاتی
- مطالعات مربوط به امکان سنجی و طراحی مسیرهای دوچرخه سواری و عابرپیاده
- تحلیل عرضه و تقاضا برای شبکه خطوط ریلی
- مطالعات مربوط به تخلیه معابر در شرایط اضطراری
- مطالعات امکان سنجی استفاده از سیستم های حمل و نقل هوشمند و یا پیاده سازی و مدیریت آن ها
- مطالعات مکانیابی مانند مکانیابی نصب دوربین های کنترل ترافیک و یا ثبت سرعت غیرمجاز، جایگاه های سوخت، گذرگاه های عابر پیاده
- کالیبراسیون نرم افزارهای ترافیکی با توجه به ویژگی های بومی مانند تعیین خودرو معادل، بومی سازی پارامترها
- تهیه و تدوین ضوابط، آیین نامه ها و چک لیست ها مانند تهیه شرح خدمات مطالعات، خط کشی معابر، مکانیابی ها، طراحی خطوط
- تهیه و تدوین نرم افزارهای مورد نیاز و دستورالعمل استفاده از آن ها
مطالعات مربوط به طراحی و ساماندهی سیستم های حمل و نقل همگانی:
- طراحی مسیر و یا ساماندهی خطوط اتوبوسرانی مانند باز تعریف خطوط، جانمایی ایستگاه ها، تعیین تواتر خطوط
- انجام مطالعات امکان سنجی برای احداث پایانه ها و یا سامانه های جدید حمل و نقل ریلی
مطالعات مربوط به ایمن سازی و اصلاح هندسی:
- اصلاح هندسی و ایمن سازی راه ها، تقاطعات، میادین
- مطالعات طرح جامع ایمنی
- ممیزی ایمنی راه های درون شهری و برون شهری
- تهیه و تدوین ضوابط ایمنی، بازدید و ممیزی ایمنی، مدیریت حوادث ترافیکی، دستورالعمل یافتن نقاط حادثه خیز و اصلاح آن ها و …
منابع:
2- امار حمل ونقل ریلی کشور در 11 ماه سال 1401
3- سالنامه اماری سال 1400 حمل و نقل هوایی کشور
4- سهم انواع شقوق حمل و نقل در اقتصاد ایران چقدر است؟
6- مهندسین مشاور راهبرد تردد فردا
7- مهندسین مشاور طراحان راه ماد
8- مهندسین مشاور رهیافت اندیشه فردا
9- مهندسین مشاور طرح هفتم
10- دانشکده حمل و نقل دانشگاه صنعتی اصفهان
11- پژوهشگاه حمل و نقل طراحان پارسه
12 – معرفی رشته حمل و نقل، دکتر علی توکلی کاشانی
.Khisty, C. J., & Lall, B. K. (2016). Transportation engineering. Pearson Education India
پاسخ‌ها